Mag je 164 mensen doden om er 70 000 te redden?

Het Duitse programma "Terror- Ihr Urteil" (een rechtbankdrama waarin de kijkers bepalen welk vonnis er moet worden geveld over de fictieve majoor Lars Koch die besloot een door zelfmoordterroristen gekaapt vliegtuig uit de lucht te halen zodat het niet op een stadion met 70.000 voetbalsupporters zou vliegen) gaat veel meer over moraal dan over rechtspraak. Meer precies gaat het over een moreel dilemma: wat had de majoor moeten doen toen hij besefte wat de terroristen van plan waren? De echte vraag bij morele dilemma’s is eigenlijk of er wel een correct antwoord is. De film ‘Sophie’s choice’ (over de moeder in een concentratiekamp die verplicht werd te kiezen wie van haar twee kinderen naar de gaskamer moest) gaat ook over een dilemma. Zou iemand durven beweren dat er een correcte keuze is: moest Sophie haar zoontje opgeven om haar dochter te redden of moest ze haar dochter redden ten nadele van haar zoontje? Strikt genomen heeft ze nog een derde optie: geen keuze maken en ze allebei opgeven. Kan je je inbeelden dat hierover een poll wordt georganiseerd? “Welke keuze moet Sophie maken – stem nu!” Het is totaal grotesk om deze opties af te wegen op een morele schaal. Over Sophies keuze heeft moraal niets te zeggen. De moraal veroordeelt scherp diegene die Sophie voor dergelijke keuze zet.

Zo is ook duidelijk wie de echte morele verantwoordelijke is voor de dood van 164 dan wel 70 164 mensen in het morele dilemma waar majoor Koch voor komt te staan: de terroristen. De vraag van de programmamakers of de majoor schuldig is of niet, lijkt daarom een beetje op een valstrik. Is dat werkelijk de interessante vraag? Leert die ons iets over moraal?

Die laatste vraag zouden sommige mensen, ook filosofen, positief beantwoorden: het is volgens hen net in deze extreme situaties dat mensen de maskers laten vallen en hun fundamentele morele intuïties blootgeven. Maar daar ben ik het niet mee eens. Op basis van de uitslag van het Duitse TV-experiment (87 % stemt onschuldig) zouden we dan moeten besluiten dat de meeste mensen een consequentialistische ethiek aanhangen: de majoor heeft de moreel goede keuze gemaakt omdat 164 doden een minder slechte uitkomst is dan 70 164 doden.

Pas het voorbeeld een beetje aan: stel dat de majoor eerst een collega die hem tegenhield had moeten doden om tot bij de munitie te komen. Hadden mensen hem dan ook vrijgepleit van de beschuldiging van moord? Als de gunstige uitkomst van een handeling het enige morele criterium is, dan zou die ene extra dode er niet toe mogen doen in het licht van de 70 000 geredde mensen. Maar mijn vermoeden is dat deze feitelijke kleine aanpassing van het scenario tot grote verschillen in de morele beoordeling zou leiden. Dat vermoeden is gestoeld op reële experimenten in de morele psychologie die de Trolley Case Problems worden genoemd.

In Trolley Cases (een trolley is een tram) wordt aan de hand van gedachte-experimenten getest welke principes mensen hanteren om morele beslissingen te nemen. Stel dat je langs het spoor loopt en ziet dat er een onbestuurde tram in volle vaart afstevent op 5 arbeiders die vastzitten op het spoor. Je hebt echter de kans om met een hendel de tram te doen afwijken naar een ander spoor waar slechts 1 arbeider zit te werken. Als je niets doet sterven er 5 mensen, als je ingrijpt slechts 1. Wat moet je doen? Geheel in lijn met de uitslag van het TV-experiment “Terror-Ihr Urteil” oordelen de meeste proefpersonen (meestal rond de 80%) dat je de hendel moet overhalen. Maar dan passen de onderzoekers het scenario lichtjes aan en gebeurt er iets interessant. Stel, je wandelt op een voetgangersbrug over het spoor en je ziet dat een tram afstevent op 5 arbeiders op het spoor. Naast jou op de brug staat een hele grote man met een zware rugzak. Als je die man op het spoor gooit zal hij de tram afremmen en dat met zijn leven bekopen, maar zullen de 5 arbeiders wel gered worden. Wat blijkt nu: ongeveer 80 % van de proefpersonen oordeelt dat het niet geoorloofd is om de man van het spoor te gooien. In deze voorstelling van de feiten worden er met andere woorden niet consequentialistisch geredeneerd.

Over de interpretatie van deze data is uiteraard veel te doen in de moraalfilosofie. Volgens mij leren ze ons bovenal iets over de psychologische processen die achter een  morele beslissing zitten. Achter alles wat we doen of denken zit een psychologisch mechanisme, dus zo verwonderlijk is dat niet. Maar het wordt interessant wanneer blijkt dat onze psyche heel gevoelig is voor details, voor elementen in de omgeving die onbeduidend en vanuit rationeel of moreel oogpunt irrelevant zijn. Dat is ook wat we moeten onthouden uit het TV-programma: door de framing van het dilemma van de majoor wordt een consequentialistische benadering bij de toeschouwers uitgelokt. Maar het is nog maar de vraag of geloof in het consequentialisme als beste morele theorie wel echt de verklaring is van hun keuze. Als dat zo was, zouden ze immers ook in gelijkende gevallen consequentialistisch moeten oordelen maar dat doen de meeste mensen niet.

“Terror- Ihr Urteil” is een spel. En in die hoedanigheid stelt het de zaken veel te simplistisch voor: ofwel is de majoor schuldig ofwel niet. Er is geen tijd voor nuance, toelichting, een argument. Maar in zoverre dit spel de indruk wekt dat het ons iets zegt over wat moreel juiste beslissingen zijn, is het schadelijk. Dit experiment zegt ons niets over ethiek, hoogstens over psychologische processen die ons denken sturen en waar we meer zouden moeten van afweten. Dan zouden we ons niet laten misleiden door details die er moreel gezien niet toe doen, of door op kijkcijfers beluste programmamakers.